Vždy když hovoříme o úžasné syrské civilizaci, znovu a znovu nás ohromí skutečnost, že zahrnovala doslova všechny části území současné Sýrie. Každý kámen v Sýrii vypráví historii a každý kopec skrývá archeologické bohatství. Přitom je třeba mít na paměti, že dosud byla objevena jen malá část této historie. Mnohé je stále skryto v půdě, na které se stýkaly a obchodovaly desítky starověkých civilizací, takže tuto část země lze vpravdě označit za matku lidstva. André Parrot, francouzský archeolog specializující se na starověký Blízký východ, řekl: “Faktem je, že Sýrie zahrnuje mnoho civilizací a každý civilizovaný člověk na tomto světě má dvě vlasti: svou rodnou domovinu a Sýrii”.
Pokaždé, když na syrské půdě rozkvetla některá z civilizací, vtrhli necivilizovaní barbaři, kteří se ji snažili zničit, ať už šlo o Mongoly a Tatary nebo o různé podoby kolonialismu od starověku po moderní dobu. To, co bývá označováno jako „Arabské jaro“, nejspíše nebude posledním takovým pokusem. V mém chápání jde o součást dlouhodobé invazivní strategie amerického zabijáka od dob vyhlazení indiánů po současnost, kdy prošel Afghánistánem a Irákem a poté se zaměřil na archeologické památky Sýrie. Bezpochyby zde svoji roli hraje zrůdná závist vůči historické hloubce této civilizace ze strany těch, kteří v historii civilizovaného lidstva nemají žádné záznamy a kteří nemají jinou historii než prolévání nevinné krve a drancování bohatství jiných národů. Kvůli svému ignorantství si neuvědomují, že civilizace je hmotný produkt skupiny kulturně jednajících lidských bytostí, jejich morálky, znalostí a literatury. Demolice a sabotáž materiálních statků tuto civilizaci nezruší, naopak bude znovu vybudována potomky těch, kteří ji zprvu vytvořili.
V rámci dějin syrské civilizace nepochybně vynikají starobylá města a vesnice, jež dnes nazýváme zapomenutými či mrtvými, protože je jejich obyvatelé opustili před více než tisíci lety. Jde o města a vesnice, které vznikly na řadě nízko položených horských bloků mezi guvernoráty Aleppo, Idlib a Hamá v období mezi prvním a sedmým stoletím našeho letopočtu. Jsou rozmístěny mezi vrcholy, úpatími a údolími Simeonovy hory (Džabal Simʽán), v horských oblastech Báríšjá, ad-Duwajla a al-Wastání, a Džabal az-Záwíja na severu Sýrie. Archeolog Georgij Čalenko (Georges Tchalenko) označil celkem 778 soudobých lokalit za místa těchto měst a vesnic, přičemž 135 z nich bylo založeno na starých ruinách, 322 na troskách novověkých osad a 321 lokalit zůstalo zachováno. V oblastech však došlo k velkým změnám v důsledku rozšiřování populace a osídlení a využívání lokálního kamene ke stavbě a pozemků k zemědělství. Dnešní počet zachovaných vesnic a měst již nepřesahuje šedesátku.
Zapomenutá města a vesnice byly postaveny v jednotném architektonickém stylu, který archeologové nazývají „syrská architektura“, aby jej odlišili od klasické řecké a římské architektury. Zaslouženě se staly turistickými lákadly, neboť ohromují krásou, vznešeností a jedinečností své architektury. Její nádherný styl výzdoby je unikátní a nemá ve světě obdoby. Odráží etapu vývoje mozaikového umění od klasického stylu a jeho přejímání pohanských mýtů k náboženskému stylu, zejména křesťanské prostotě s jejím zájmem o duchovní krásu a závislostí na duchovních symbolech a rostlinné a zvířecí výzdobě předznamenávající přechod k islámskému mozaikovému umění.
Počátky církevní architektury označované jako římská sahají až k budovám Qalb al-Lúza a Dajr Simʽán. Mezi zapomenutá města se řadí mimo jiné Qalʽat Klúnat Kímár, Qalʽat Nadžm, Burdž Hajdar, an-Nabí Húrí (Cyrrhus), Kafr Qábú, Barád a Burdž Barád, Kostel al-Mišbak, Charáb aš-Šams. Jedním z nejvýznamnějších zapomenutých měst je al-Bára vzdálená asi tři kilometry od Sírdžíly, jež je nesmírně bohatá na starobylé objekty pocházející z různých období. Mezi ně patří kamenné domy a kláštery, například klášter „Dajr Súbát“, dále lisovny oleje, tři kostely a obrovské svatyně. Nedaleko se nachází arabská pevnost hrad Abú Sufjána. Al-Bára kontrolovala obchodní cestu mezi Apameou a Antákií, na níž se nachází řada lisoven oliv, skladů a islámských památek, mimo jiné hrad a mešita.
Vesnice Sírdžílá zanikla, když ji z dosud neznámých důvodů opustili její obyvatelé. Ti po sobě zanechali pevné kamenné domy, lis, hřbitovy, kostel a mešitu. Osmnáct let probíhající výzkum vesnice a jejích staveb má odpovědět na otázky o každodenním životě jejích obyvatel, který odpovídal životu obyvatel stovek dalších byzantských vesnic roztroušených na svazích Džabal al-Záwíja v severní Sýrii. Sírdžílá je jednou ze starobylých vesnic nacházejících se na vápencové náhorní plošině, která poskytuje jasný obraz situace na venkově během římského a byzantského období. Nachází se zde mnoho budov, kostelů a též lázně postavené v roce 473 n. l. Domy, kostely a hroby se vyznačují tím, že byly postaveny v jednotném stylu. Obyvatelé mluvili syrštinou a byli vystaveni válkám, zemětřesením a přírodním katastrofám. Hrobky v Sírdžíle pocházejí z aramejské a amorejské doby. Vyznačují se pyramidovitými hrobkami v podobě válcových věží tyčících se nad základnou ve výšce 15 až 30 metrů. Dělí se na dva typy: hrobky vytesané ve skále a obrovské sarkofágy vytesané z kamene. Archeologické vykopávky umožnily nejen určit lom, z něhož byl kámen těžen, ale také datum zhotovení každého ze sedmi sarkofágů rozmístěných v lokalitě i způsob práce. Kámen, který byl později vytesán do podoby sarkofágu podle požadovaných rozměrů, byl nejprve položen na kulaté dřevěné desky obehnané provazy a tažené osly mimo lom. Poté byl položen na podstavec, který byl pro něj speciálně vyroben, a následně byl zevnitř opracováván, aby z něj vznikl sarkofág, do kterého bylo uloženo tělo. Na vrcholu čněl kuželovitý kryt. Je zřejmé, že sarkofág nesloužil pouze pro jednu osobu, ale byl místem posledního odpočinku všech příslušníků jedné rodiny. Domy v Sírdžíle skrývají tajemství půl tisíciletí bydlení a každodenního života, který se točil především kolem zemědělství a tesání do kamene.
Co se týče oblasti Báríšjá v Idlibu, zde se nachází byzantské hrady a zříceniny z pátého a šestého století našeho letopočtu. Většina budov sloužila náboženskému životu, zbytek pak tvoří obydlí. Proslulý kostel Qalb al-Lúza je považován za jeden z nejkrásnějších kostelů na světě. Mezi zapomenutá města Idlibu patří také Turmánín, ad-Dáná, Sarmadá, Tal Aqbirín, al-Atárib a Talʽáda, které jsou stále obydlené, zahrnují byzantské ruiny, a nachází se v nich mnoho jeskyní, tak jako ve vesnici al-Maghára v Džabal az-Záwíja. Právě v byzantském období začali lidé opět využívat jeskyně.
Simeonova hora (Džabal Simʽán) je místem několika zapomenutých měst, mezi něž patří Barád s tamním hradem, Burdž Hajdar, Dárat Izza, Básúfán a Charáb aš-Šams. Vedle nich zde lze také nalézt archeologická naleziště Taqla, Rafáda, al-Qátúra a Sitt ar-Rúm. V Dajr Simʽán „Tílánísús“ se nachází poutní čtvrť, kostel, tři kláštery a turistická infrastruktura včetně hotelů. Místo získalo podobu pevnosti v desátém století našeho letopočtu. O pět století dříve zde nechal světec Simeon Stylita starší (Simʽán al-Amúdí) vystavět čtyřicet metrů vysoký sloup, na kterém následně strávil třicet devět let v asketickém rozjímání. V roce 476 n. l. byl na místě postaven na ploše pěti tisíc metrů čtverečních kostel pokládaný historiky za jeden z největších v tehdejším světě. Později zde byly postaveny budovy pro mnichy a studenty náboženských věd a další přístavby jako křtitelnice, hřbitovy a ubytovny pro návštěvníky. Qalʽat Simʽán leží třicet sedm kilometrů severozápadně od Aleppa. Modely kostelů postavených velkým syrským architektem, jehož ostatky jsou uloženy v Qasr al-Banát, jsou pokládány za vzor pro stavby mnoha pozdějších evropských kostelů.
Kostel svatého Simeona je považován za klenot mezi kostely “zapomenutých měst” a za jedno z nejkrásnějších děl křesťanského umění a také za jeden z největších a nejrozsáhlejších kostelů postavených v dané době. Byl postaven kolem Simeonova sloupu a měl podobu kříže sestávajícího se ze čtyř vůči sobě kolmých křídel, s výjimkou východního křídla, které bylo od apsidy skloněno o šest stupňů, tj. 2,43 metrů, šikmo k severu. Křídla byla vzájemně spojena osmiúhelníkem o průměru 28 metrů se zakončením v podobě velké dřevěné kopule. Každé křídlo kryla šikmá dřevěná střecha spočívající na stěnách s trojúhelníkovými štíty. Je možné, že myšlenka kříže byla převzata z hrobek se čtyřmi chodbami. Každé křídlo bylo samo o sobě kostelem s hlavním sálem a dvěma bočními sály oddělenými dvěma řadami sloupů a nádhernými vysokými klenbami ve stylu bazilikálních kostelů známých v regionu od 5. století. Ve východním křídle byla postavena apsida. V severním křídle byla postavena bohoslužebná místnost (diakonikon) a v jižním mučednická místnost (martyrion), obě mají tvar půlkruhu. Je pozoruhodné, že tyto dvě místnosti mají ve všech kostelích podobu čtverce nebo obdélníku. Na jihovýchodě hlavní apsidy kostela byl postaven malý kostelík pro mnichy, kteří zde vykonávali každodenní povinnosti a modlitby, a na jihu od něj byl postaven dvoupatrový klášter.
Severozápadně od Aleppa v regionu Afrín se nachází archeologické město an-Nabí Húrí, jež bylo jedním z důležitých měst v helénistické řecké éře. V roce 64 př. n. l. bylo obsazeno Římany a jeho hradby obnovil byzantský císař Justinián. V roce 540 n. l. na něj zaútočil Husrav I., a v roce 637 n. l. jej dobyli Arabové vedení mučedníkem Núruddínem. Arabové na místě hradu obnovili opevnění a mnoho zařízení. Město je obehnáno hradbou, v jejímž středu se nachází kruhový amfiteátr a herecké pódium. Severně od tohoto divadla se nachází velký kostel (bazilika) a malý kostel. Na západní straně městských hradeb jsou hrobky a na jihu se nachází lomený oblouk. Nedávné archeologické vykopávky odhalily nové části přímé římské silnice. Předpokládá se, že její prodloužení povede od jižního vstupu do města až k jeho severní bráně. Ta je obklopena chodníkem s průchody nesenými sloupy ve stylu antických staveb v římských městech. Je pozoruhodné, že město an-Nabí Húrí pochází ze třetího století před naším letopočtem a nachází se zde památky z helénistického, římského, byzantského i islámského období. Je považováno za největší archeologické naleziště v Sýrii pocházející z klasického období.
Severně od Simeonovy hory v afrínské oblasti al-Básúta leží Kímár, jenž je jedním z nejvýznamnějších archeologických měst z byzantské éry z pátého a šestého století našeho letopočtu. Obsahuje obytné domy, kostely a cisterny na sběr dešťové vody a vyznačuje se čerstvým vzduchem, což z něj činí vynikající letní středisko.
Zhruba dvacet pět kilometrů západně od Aleppa se na staré cestě k Džabal Simʽán nachází kostel al-Mišbak. Je součástí karavanní trasy v oblasti Ajn Džára. Při cestě směrem z Aleppa se projíždí okresem Chán al-Asal.
Ve městě Nubl v oblasti Aʽzázu je místo starobylé vesnice Kálúta, kde se nachází původně pohanský chrám, jenž byl v byzantském období přeměněn na kostel a v 10. století byl opevněn. Vedle toho se zde nachází pozůstatky starých domů a pavlačí z římského a později byzantského období. Jde o starou vesnici, ve které se nachází východní a západní kostel, staré domy, pavlače a velké dveře do domů z římského a poté byzantského období.
Vesnice Kafr Nabú v afrínském regionu je v současnosti obydlena a nachází se v ní chrám a kostely pocházející z římské a byzantské éry.
Vesnice Charáb aš-Šams je umístěna na jižních svazích Simeonovy hory. Nachází se zde kostely, hrobky, katakomby a lis.
Burdž Hajdar neboli Hajdarova věž je vesnice v aleppském guvernorátu. Nachází se v ní mnoho křesťanských památek pocházejících z byzantského období ve čtvrtém, pátém a šestém století našeho letopočtu. Lokalita byla v roce 2011 zapsána na seznam světového dědictví UNESCO coby součást starověkých zapomenutých měst a vesnic v severní Sýrii.
Oblast zapomenutých měst rozkládající se na severozápadě Sýrie mezi guvernoráty Aleppo, Idlib a Hamá je jedním z největších a z kulturního hlediska nejvýznamnějších archeologických nalezišť na světě. Zapomenutá města čelila během války o Sýrii ohrožení, neboť v nich při absenci státní moci prováděly skupiny obchodníků se starožitnostmi nelegální vykopávky a rovněž probíhaly sabotáže ze strany teroristických organizací v al-Bára a Kafr Aqáb.
Zapomenutá města představují zásadní součást syrské historie, architektury a duchovního života v prvních stoletích našeho letopočtu. Jsou unikátní nejen v syrském, ale i v celosvětovém rámci. Stále existují, aby vyprávěla příběh slavné historie, připomínala památku předků a potvrzovala civilizační kontinuitu Sýrie. Výše uvedené je jen malou částí úžasné civilizace a malou mozaikou na velkém mozaikovém plátnu zvaném Sýrie. S Boží pomocí snad brzy napíšu o jejích dalších úchvatných stránkách.
سورية مهد الحضارة - المدن المنسية (العتيقة)
دمشق – يونس أحمد الناصر
عندما نتكلم عن الحضارة السورية, يتوقف العقل على أعتاب هذا التاريخ مدهوشاً, و الأكثر إدهاشا” بأن هذه الحضارة شملت كل بقعة من مساحة سورية, فكل حجر في سورية يحكي تاريخاً وكل تلة تكتنز ثروة أثرية , وما تم الكشف عنه هو جزء يسير من هذا التاريخ, و الكثير لا زالت تكتنزه الأرض السورية التي تداولت على أرضها العشرات من الحضارات القديمة رافقت وجود الإنسان على الكوكب, بحيث يمكن اعتبار هذه البقعة من الأرض هي الأم للبشرية ما حدا بالسيد( أندريه بارو ) وهو عالم آثار فرنسي متخصص في الشرق الأدنى القديم للقول : ” لكل إنسان متحضر في هذا العالم وطنان؛ وطنه الأم… وسورية “.
و كلما قامت حضارة على أرضها جاء عديمي الحضارة و أجلاف الصحراء وحاولوا تخريبها من المغول الى التتار إلى موجات الاستعمار القديم و الحديث و ربما لن تكون آخر هذه الموجات ما يسمونه ( الربيع العربي ) و هو كما أفهمه غزواً جديداً للقاتل الأمريكي من إبادة الهنود الحمر إلى يومنا هذا مروراً بأفغانستان و العراق و استهداف أوابد سورية الأثرية هو بدون شك الغيرة من هذا التاريخ و العمق الحضاري لوحوش لا تاريخ لهم في سجل الحضارة الإنسانية ولا تاريخ لهم سوى سفك دماء الأبرياء و نهب ثروات الشعوب و لجهلهم لا يدركون بأن الحضارة هي نتاج مادي لمجموعة من البشر حضاريون بأخلاقهم و علمهم و أدبهم و هدم و تخريب الحضارة المادية لا يلغي هذه الحضارة التي سيعيد بنائها أحفاد الذين أنتجوها أول مرة .
من صفحات التاريخ السوري الحضاري و المشرق دائماً هي ما نسميه اليوم المدن المنسية (لأن سكانها هجروها منذ أكثر من ألف عام ) وهي المدن التي نشأت على سلسلة كتل جبلية قليلة الارتفاع بين محافظات حلب و إدلب وحماة بين القرنين الأول والسابع الميلاديين وتعتبر جزءاً مهماً من تاريخ سورية وحضارتها.
وتتوزع هذه المدن على كتلة جبل سمعان وكتلة جبل بريشيا والأعلى والدويلة و الوسطاني وكتلة جبل الزاوية في الشمال السوري بين القمم الجبلية والسفوح والوديان ويطلق عليها علماء الآثار المدن المهجورة أو القرى المنسية أو العتيقة.
وقدر عالم الآثار ( جورج تشالنكو) أعداد هذه المدن والقرى بـ 778 موقعاً منها135 تقوم على خرائب مسكونة و322 موقعاً قامت على أنقاضها تجمعات سكنية حديثة و321 موقعاً محفوظاً بشكل مناسب غير أن تغييرات كبيرة حدثت في تلك المنطقة نتيجة التوسع السكاني والسكن فيها واستخدام حجارتها للبناء وأراضيها للزراعة ولم يعد عدد هذه القرى والمدن يتجاوز60 موقعاً.
وبنيت المدن والقرى المنسية وفق أسلوب معماري واحد أطلق عليه علماء علم الآثار اسم ( فن العمارة السورية) تمييزاً عن فن العمارة الكلاسيكية اليونانية والرومانية جعلها تستحق الحفاظ على جمال عمارتها كونها محوراً لنشاطات سياحية تثير الإعجاب بجمالها وعظمة بنيانها و فرادته وهي تتميز بأسلوب زخرفة جميل لا مثيل له في العالم من الداخل والخارج وتعكس مرحلة من مراحل تطور فن الفسيفساء من الأسلوب الكلاسيكي واعتماده الأساطير الوثنية إلى الأسلوب الديني و لا سيما المسيحي ببساطته واهتمامه بالجمال الروحي واعتماده على الرموز الروحية والزخرفة النباتية والحيوانية, ما شكل مرحلة في الانتقال إلى فن الفسيفساء الإسلامي.
تطور بناء الكنائس:
كما أن أصول فن العمارة الكنسي المعروف بالروماني تعود إلى نماذج قلب اللوزة ودير سمعان.
وتشمل المدن المنسية المواقع التالية: قلعة كلونة كيمار – قلعة نجم برج حيدر-النبي هوري- كفرقدو أو كفر قابو- براد و دير براد- كنيسة المشبك-خراب شمس وتعتبر البارة إحدى أهم المدن المنسية وتبعد عن سرجيلا قرابة 3 كم وتزخر بآثارها التي تعود لعصور مختلفة , فيها بيوت حجرية وأديرة مثل دير سوباط , وفيها معاصر زيوت وثلاث كنائس وأضرحة ضخمة , ويقع إلى القرب منها حصن عربي هو قلعة أبي سفيان.
وتحكمت البارة بالطريق التجاري الواصل بين أفاميا وأنطاكيا وفيها العديد من معاصر الزيتون والمخازن والآثار الإسلامية مثل القلعة والمسجد.
سرجيلا : قرية ماتت حينما هجرها أهلها , حزموا أغراضهم ونظفوا منازلهم ورحلوا مخلّفين للتاريخ بيوتاً مبنية بالحجر الصلب ومعصرة ومقابر وكنيسة وجامعاً , و لم يعرف بعد سبب الهجرة .
ثمانية عشر عاماً من الدراسات تناولت قرية سرجيلا السورية وأبنيتها للرد على التساؤلات عن الحياة اليومية لأهالي تلك القرية واستخلاص طريقة حياة أهالي مئات القرى البيزنطية الأخرى المنتشرة على منحدرات جبل الزاوية في شمال سورية.
سرجيلا , هي من القرى الأثرية التي تقع على هضبة كلسية تعطي صورة واضحة عن وضع الأرياف بين الفترتين الرومانية والبيزنطية وفيها أبنية كثيرة وكنائس وحمامات بنيت عام 473 ميلادي.
وتتميز بيوتها وكنائسها وقبورها , بأنها بنيت على نمط واحد و كان يتكلم شعبها السريانية وتعرضت للحروب والزلازل والكوارث الطبيعية , وتعود القبور في سرجيلا إلى العهد الآرامي والعموري , وتتميز بالقبر الهرمي وهو عبارة عن برج اسطواني يرتفع فوق قاعدة يبلغ ارتفاعه ما بين15و30 متراً.
وتقسم مقابر سرجيلا إلى نوعين:
غرف محفورة بالصخر، ونواويس ضخمة منحوتة بحجارة المنطقة , و لم تسمح الحفريات الأثرية بتحديد المقلع الذي استُخرج منه الصخر فقط، بل أيضاً بتحديد تاريخ استخراج كلّ من النواويس السبعة الموزعة على الموقع وطريقة العمل.
أولاً : كانت تُحفَر الصخرة التي ستُنحَت لاحقاً إلى ناووس، وذلك بحسب المقاسات المطلوبة، ثم توضَع على ألواح خشبية مستديرة وتحاط بالحبال وتجرّها الحمير إلى خارج المقلع، فتوضع على القاعدة التي صنعت خصيصاً لها، ومن بعدها يبدأ نحتها من الداخل لتتحوّل إلى ناووس يوضع بداخله الجثمان ويأتي الغطاء المخروطي الشكل من فوقه.
ومن الواضح أن الناووس لم يكن يستعمل لشخص واحد، بل مداورة لكلّ أفراد العائلة الواحدة , و تخفي منازل سرجيلا أسرار خمسة قرون من السكن والحياة اليومية التي كانت تدور في كنف الزراعة ونحت الحجر.
جبل بريشيا:
وأما جبل بريشيا أو برايشا في إدلب, فيحتوي قلاعاً وخرائب بيزنطية ترجع إلى القرنين الخامس والسادس الميلاديين ومعظم عماراتها هي دور للعبادة وأخرى للسكن, وتشتهر كنيسة قلب لوزة (قرب حارم) بأنها من أجمل كنائس العالم.
ومن مدن إدلب المنسية أيضاً( ترمانين والدانا وسرمدا وتل عقبرين والأتارب وتلعادة ) وهي مازالت مأهولة وتضم أوابد بيزنطية وتنتشر فيها مغاور كثيرة كما في( قرية المغارة ) في جبل الزاوية حيث أعيد في العهد البيزنطي استخدام المغر.
براد وقصر براد:
ويحتضن جبل سمعان مدناً منسية عدة, منها ( براد وقصر براد وبرج حيدر ودارة عزة وباسوفان وخراب شمس ) إضافة إلى خرائب أثرية تحيط بقلعة سمعان مثل تقلة ورفادة والقاطورة وست الروم ودير سمعان “تيلانيسوس” الذي يحتوي حياً للحجاج وداراً للضيافة وكنيسة وفنادق وثلاثة أديرة وهي تتاخم قلعة سمعان التي اتخذت شكل الحصن في القرن العاشر الميلادي.
كنيسة القديس سمعان العمودي :
كان القديس سمعان العامودي (صاحب طريقة التعبد على عامود) قد عاش بداية القرن الخامس وترهَّب في الدير وبنى عموده المشهور الذي بلغ ارتفاعه40 متراً ولم ينزل عنه طوال39 عاماً, فتحول المكان إلى محج أقيمت حوله كنيسة ( وَ يعترف المؤرخون بأنّها كانت لفترة طويلة من أعظم كنائس العالم المسيحي ) على مساحة 5000 متر مربع في العام476ميلادي , واعتبرت آية في التصميم المعماري وأقيمت فيها في فترات لاحقة مساكن للرهبان وطلاب العلم وملاحق مثل المعمودية والرهبانية والفنادق والمدافن , وتبعد قلعة سمعان عن حلب37 كيلومتراً لجهة الشمال الغربي , كما تعتبر نماذج الكنائس التي بناها المعماري السوري العظيم المدفونة رفاته في كنيسة قصر البنات” قيروص فيريانوس” هي الأساس في كثير من الكنائس الأوروبية اللاحقة.
تعتبر كنيسة القديس سمعان جوهرة كنائس “المدن المنسية” ومن أجمل روائع الفن المسيحي ومن أعظم وأضخم الكنائس التي بنيت في العالم، فأضحت دُرّة فريدة لا تضاهيها كنيسة أخرى بعظمتها وضخامتها, و أقيمت الكنيسة حول العمود، وكانت على شكل صليب مؤلف من أربعة أجنحة متعامدة فيما بينها عدا الجناح الشرقي الذي كان يميل مع الحنية ست درجات أي 2.43م منحرفاً نحو الشمال.
ارتبطت الأجنحة مع بعضها حول العمود بواسطة مثمّن قطره 28م كانت تعلوه قبّة خشبية عظيمة وكان يغطي كل جناح سقف خشبي مائل يستند على الجدران بجملونات مثلثية وربما أخذت فكرة الصليب من المدافن ذات الدهاليز الأربعة.
كان كل جناح بحدّ ذاته عبارة عن كنيسة ذات بهو رئيسي وبهوين جانبيين يفصل بينهما صفان من الأعمدة والأقواس البديعة العالية مشابهاً بذلك نمط الكنائس البازيليك المعروفة من القرن الخامس في المنطقة.
بنيت الحنية في الجناح الشرقي حيث أقيم الهيكل فيها، كما أقيمت في شماله غرفة الخدمة (الدياكونيكون) وغرفة الشهادة (المرتيريون ) في الجنوب وهما على شكل نصف دائرة, ومما يذكر أن هاتين الغرفتين تكونان في جميع الكنائس على شكل مربع أو مستطيل.
وأقيم في الجنوب الشرقي من حنية الكنسية الرئيسة كنيسة صغيرة للرهبان لتأدية الفروض والصلوات اليومية كما أقيم في جنوبها دير للرهبان بطبقتين.
مدينة النبي هوري: مدينة أثرية في منطقة عفرين، شمال غرب حلب و كانت إحدى المدن الهامة في العصر الهلنستي اليوناني, احتلها الرومان عام 64 ق.م، ورمّم أسوارها الإمبراطور البيزنطي جوستنيان، هاجمها كسرى الأول عام 540م، وفتحها العرب عام 637 م وحررها نور الدين الشهيد و بنى قلعتها وجدد تحصيناتها وكثيراً من مرافقها، ويحيط المدينة سور في وسطه مدرج دائري ومنصة تمثيل وفي شمال هذا المسرح كنيسة كبيرة (بازيليكا) وأخرى صغيرة، وفي جهة الغرب تقع المقابر، ويقوم قوس التيترابيل في جنوب أسوار المدينة, و قد كشفت التنقيبات الأثرية الأخيرة عن أجزاء جديدة من الطريق الروماني المستقيم دون أي نقص يذكر في البلاطات المستخدمة لرصف أرضيته ويتوقع أن يكون امتداده من مدخل المدينة الجنوبي حتى بوابتها الشمالية ويحاط برصيف تتوضع عليه أروقة تحملها الأعمدة على طراز الأبنية الأثرية في المدن الرومانية في موقع النبي هوري يعود للقرن الثالث قبل الميلاد , يذكر أن موقع النبي هوري يعود إلى القرن الثالث قبل الميلاد وفيه آثار تعود إلى الفترات الهلينستية والرومانية والبيزنطية والإسلامية ويعتبر اكبر موقع أثري في سورية يعود إلى الفترة الكلاسيكية.
مدينة كيمار:
مدينة كيمار تقع في منطقة عفرين / الباسوطة شمال قرية سمعان وهي من أهم المدن الأثرية في الحقبة الرومانية البيزنطية من القرن الخامس والسادس الميلادي وفيها دور سكن وفيلات وكنائس وصهاريج لجمع مياه الأمطار وتتميز بهوائها العليل ما يجعلها مركز اصطياف ممتازاً.
كنيسة المشبك:
تقع كنيسة المشبك على بعد 25 كيلومتراً عن حلب باتجاه الغرب على الطريق القديمة إلى جبل سمعان, وهي طريق القوافل في أراضي عين جارة , نصل إليها من حلب مروراً بخان العسل, فنسير بين التلال باتجاه جبل سمعان
كالوته في منطقة إعزاز بمدينة نبل
هي قرية قديمة تحوي كنيسة شرقية وأخرى غربية ودوراً قديمة و جواسق وأبواباُ كبيرة لمنازل تعود للفترة الرومانية ثم البيزنطية , وتعد قلعة كالوته المشهورة معبداً وثنياً تحول إلى كنيسة في الفترة البيزنطية ثم حصنت في القرن العاشر
قرية كفر نبو التابعة لمنطقة عفرين
تعود للفترة الرومانية ثم البيزنطية, وهي حالياً مأهولة وفيها معبد وكنائس تعود لتلك الحقبة.
قرية خراب شمس:
تقع على المنحدرات الجنوبية لجبل سمعان, تحتوي على كنائس وسراديب ومعصرة ومدافن وجواسق .
برج حيدر :
هي قرية تقع في محافظة حلب. تضم القرية العديد من المعالم الأثرية المسيحية التي تعود للفترة البيزنطية في القرون الرابع والخامس والسادس للميلاد , تم تسجيل الموقع في قائمة اليونسكو للتراث العالمي كجزء من القرى القديمة (المدن المنسية) في شمال سورية .
ضمت اليونسكو المواقع إلى قائمة التراث العالمي سنة 2011
تبدو منطقة “المدن المنسية” الممتدة شمالي غرب سورية بين محافظات حلب وإدلب وحماة، واحدة من أكبر التجمعات الأثرية في العالم، ومن أهمها حضارياً
و قد تعرضت المدن المنسية في سورية للخطر أثناء الحرب على سورية حيث شهدت هذه المدن بغياب سلطة الدولة لتنقیبات سرية وتخريب من قبل عصابات الآثار و التنظيمات الإرهابية في البارة وكفر عقاب.
وتمثل هذه المدن معلماً مهماً من تاريخ سورية وعمارتها وحياتها الروحية في القرون الميلادية الأولى فهي فريدة ليس في سورية فحسب بل في العالم كله لا تزال قائمة لتحكي قصة تاريخ مجيد يحكي ذاكرة الأجداد ويؤكد الاستمرار الحضاري لسورية .
ما تقدم هو جزء يسير من الحضارة المدهشة و نقطة فسيفساء صغيرة في لوحة الفسيفساء الكبيرة المسماة سورية , على أمل الكتابة عن نقطة مضيئة أخرى قريباً بعون الله .
