Světoznámý francouzský archeolog a někdejší ředitel muzea v Louvru André Parrot (1901 – 1980) kdysi řekl, že „každý civilizovaný člověk na světě musí uznat, že má dvě vlasti: tu, ve které žije, a Sýrii“. Měl pravdu. Na západním úbočí Úrodného půlměsíce ležící Sýrie je křižovatkou Východu a Západu a podává svědectví o jedněch z nejstarších a nejvýznamnějších civilizací, jež se kdy vyskytovaly na naší planetě. Je místem úžasných archeologických objevů, z nichž některé spadají do doby starší než osm tisíciletí před Kristem. Takřka žádný ze syrských regionů nepostrádá na svém území důležitá archeologická naleziště z rozličných období. Počet těchto nalezišť v dnešní Sýrii přesahuje čtyři a půl tisíce.
Abychom se dozvěděli více informací o této bohaté historii a o tom, jak v současnosti probíhá výzkum, ochranné práce a obnova syrských památek, domluvili jsme si schůzku s ředitelem Úřadu památek a muzeí profesorem Muhammadem Nazírem Awadem v jeho kanceláři v Národním muzeu v Damašku. Následující rozhovor vznikl během tohoto setkání.
Pane profesore, jak byste popsal neznalému člověku hlavní civilizace, které se vystřídaly na syrském území, a nejvýznamnější archeologické objevy, které byly uskutečněny?
Sýrie vyniká hloubkou své kultury a geografickou polohou v samém srdci starého světa. Někteří ji nazývají „ikonou Orientu“, zatímco jiní „křižovatkou“ či „tavícím kotlem“ civilizací. O Sýrii se také někdy říká, že je největší z malých zemí světa, pravděpodobně kvůli jejímu bohatství ve smyslu hmotného i nehmotného kulturního dědictví. Pokud mluvíme o tom hmotném, pak sahá do dávného starověku, a ještě dále do pravěku. Na celém syrském území máme řadu nalezišť, v nichž byly objeveny artefakty a stopy pocházející z paleolitu (starší doby kamenné), mezolitu (střední doby kamenné) a chalkolitu (doby měděné). Samozřejmě je zde velké množství význačných památek z pozdějších dob – řecké, římské, byzantské a islámské. Syrské dědictví pokrývá všechny epochy, ať již jde o důležité starověké městské státy, jakými byly Ebla, Mari či Ugarit, nebo o velevýznamné islámské metropole, které do dnešních dnů zachovávají své historické komponenty – mluvíme pochopitelně o slavných městech, jako je Damašek a Aleppo. Do Sýrie přichází množství badatelů, neboť je pokládána, co se týče výkopů a výzkumu na poli archeologie, za naprostý ráj. Mezi lety 1970 a 2010 proběhlo mnoho výkopových a restaurátorských prací na místech, jako je Apamea, Dura Európos, Aleppo, Damašek a další. Od osmdesátých let začaly být výsledky archeologického výzkumu hojně publikovány a popularizovány. Díky tomu se Sýrie stala magnetem pro turisty z nejrůznějších koutů světa s nejrůznějším kulturním zázemím, kteří se s tímto historickým a civilizačním dědictvím chtěli seznámit. Návštěvníci proudili do hlavního města s jeho četnými slovutnými křesťanskými a islámskými památkami. Navštěvovali Aleppo i Palmyru, přičemž ještě v roce 2009 právě do Palmyry s jejím skvělým muzeem a okouzlujícími monumenty proudil bezpočet turistických autobusů.
Na archeologických pracích v Sýrii se vždy podílela řada zahraničních výzkumníků. Jakým způsobem s nimi probíhala/probíhá spolupráce?
Počet archeologických misí působících v zemi dosáhl sto padesáti, ať již šlo o zahraniční mise, o národní mise, či o mise společné, což byl v roce 2010 těsně před vypuknutím války nejčastější případ. Výzkumníků ze zahraničí bylo velmi mnoho a pocházeli z různých zemí – z Ameriky, Kanady, Francie, Německa, Nizozemska, Japonska, Číny či Ruska. Pracovali v Palmyře a na řadě dalších míst. Kupříkladu v Mari působila italská mise, kterou vedl světoznámý archeolog a odborník Paolo Matte. Všechny mise se každopádně rekrutovaly z univerzit a vědeckých institucí, přičemž byly pečlivě vybírány a byly s nimi uzavírány smlouvy. Provázelo to množství schvalování a schůzek, opravdu se dbalo, aby se jednalo o renomované univerzity a ústavy s vědeckým přístupem, hodnotnou publikační činností a dostatečnou finanční solventností, protože výkopové práce jsou velmi nákladné. Mise se musely podřídit kontrolním mechanismům týkajícím se publikací, pracovních standardů a dalšího. Syrská naleziště přitahují enormní množství badatelů, vybírali jsme tedy pečlivě. Výkopy a studie mohli provádět výhradně ti, kteří získali náležitou smlouvu a podřídili se kontrole své práce, co se týče publikačních standardů, provedení výkopových prací, jejich metodologie, udržování a ochrany nalezišť, zkrátka všeho od počátku do konce.
Na druhé straně z přítomnosti zahraničních výzkumníků nepochybně profitovali i syrští archeologové…
Samozřejmě. Předně bych zmínil několik německých a francouzských misí, které postupně velmi narostly, vyžadovaly množství personálu a s vládní podporou a podporou Úřadu památek a muzeí se posléze staly společnými syrsko-německými či syrsko-francouzskými misemi. Pro pracovníky Úřadu to mělo enormní strategický význam. Díky nim do roku 2010 jednoznačně narůstala naše odbornost, prostě jsme byli nuceni s těmito misemi na řadě míst držet tempo. Šlo o globální, nikoliv lokální úroveň. V Mari, Ugaritu, Amritu, Eble, tam všude jsou zahraniční výzkumníci, ale v návaznosti na Úřad tam efektivně působí také řada syrských archeologů a odborníků. Také v Palmyře, Dura Europós či Bosře, abychom zmínili jen některé z nich. Pro archeology je zkrátka Sýrie zemí zaslíbenou.
V dalších částech navážeme v rozhovoru s profesorem Awadem v diskuzi ohledně úsilí syrské vlády o ochranu památek a návrat toho, co bylo ukradeno či poškozeno, stejně jako pohovoříme o výzkumnících a pracovnících v oblasti památek, kteří při jejich ochraně v některých případech zaplatili cenu nejvyšší.
إطلالة على سورية الحضارة و التاريخ
دمشق – يونس أحمد الناصر
أندريه بارو لم يكن مخطئاً عندما قال : كل إنسان متحضر في العالم عليه(( أن يُقِر )) بأنه له وطنان … ذلك الذي يعيش فيه… و سورية
أندريه بارو André Parrot عالم آثار فرنسي ( 1901 – 1980)
و هو أول مدير لمتحف اللوفر من 1968 حتى 1972 و له العديد من الأبحاث والكتب أهمها “سومر” (1960)، الفن السومري (1970)، حفريات مملكة ماري – كنوز أور (1968)
تقع الجمهورية العربية السورية على الجناح الغربي للهلال الخصيب في موقع هام بين الشرق والغرب.
و بهذا فإن أرض سورية الحالية قد شهدت بعضًا من أقدم و أهم الحضارات على وجه المعمورة، كما دلت على ذلك الاكتشافات الأثرية الهائلة التي يعود بعضها إلى ما يزيد عن ثمانية آلاف عام قبل الميلاد.
لا تكاد تخلو منطقة من مناطق سورية من المواقع الأثرية التي تعود إلى فترات زمنية مختلفة و التي يزيد عددها على 4500 موقع أثري هام.
للحديث عن هذا التاريخ الغني التقى مراسل موقع rebuildsyria.cz بالأستاذ محمد نظيرعوض المدير العام للمديرية العامة للآثار و المتاحف بمكتبه في المتحف الوطني بدمشق
السؤال الأول : حبذا لو تحدثنا بدايةً عن الحضارات التي تعاقبت على الأرض السورية و المكتشفات الأثرية .
الجواب : المعروف عن سورية عمقها الحضاري و موقعها الجغرافي في قلب العالم القديم و كما يصفها البعض بـ( أيقونة الشرق ) و البعض من الجغرافيين يصفها بـ( بلد العبور) و المكان الذي انصهرت فيه الحضارات و ( البوتقة ) التي انصهرت فيها ثقافات و حضارات مختلفة و مرت على أرضها حضارات مختلفة
وسورية بلد يقال بأنه أكبر بلد صغير في العالم و ربما يعود هذا الشيء إلى ما يمتلكه هذا البلد من تراث مادي و لا مادي و سنتحدث عن الشق المادي بسبب غنى هذا البلد بالآثار و التراث الأثري المادي .
لدينا في سورية آثار تعود إلى كافة الحقب الزمنية و كافة العصور و هذه الآثار مهمة جداً
هناك مواقع كثيرة تنتشر على كل التراب السوري و لدينا دلائل مهمة جداً من العصر الحجري القديم و العصر الحجري الوسيط و أيضاً العصر الحجري النحاسي وصولاً للفترات اللاحقة ( الإغريقية و البيزنطية و الرومانية و الإسلامية)
ولدينا ممالك مهمة اكتشفت في تلال أثرية ( مملكة ايبلا و وماري و أوغاريت )
ولدينا حواضر إسلامية مهمة جداً لا تزال تحافظ على مكوناتها و نعني بها المدن الشهيرة كدمشق و حلب
يأتي إلى سورية الكثير من الباحثين , لأن سورية تعتبر( فردوس) في علم الآثار للاستكشاف و التنقيب في مواقع ما قبل التاريخ , و هناك بحوث أثرية نشرت منذ عام 1980 و حتى الآن تعنى بالنتائج الأثرية و قد نبهت الكثيرين ممن أرادوا زيارة هذا البلد الذي يمتلك إرثاً تاريخياً وحضارياً و إن أعمال الترميم و التنقيب التي جرت بين عامي 1970 حتى عام 2010 كالأعمال التي جرت في آفاميا و و دورا أوربوس و حلب و مدن أخرى كدمشق و حلب و مواقع أخرى كانت عامل جذب للسياحة لأنها أعادت لهذه المواقع ألقها فكانت عامل جذب للسياح من مختلف دول العالم وعلى اختلاف اختصاصاتهم و اختلاف ثقافاتهم
فدمشق مهمة جدا بالنسبة للسياح لارتباط تاريخها بالتاريخ المسيحي و الإسلامي و لاحتوائها على معالم مهمة جدا لارتباط تاريخها بالتاريخ المسيحي بما تمتلك من كنائس تليها مدينة حلب و تدمر و نشير هنا إلى أن تدمر كانت تستقبل أفواجاً كثيرة من الزوار و السياح و إن المسافر إلى تدمر مروراً بحمص في عام 2009 ( قبل الحرب ) كان يلاحظ أعداد كبيرة من الحافلات الذاهبة إلى تلك المدينة التي تمتلك متحفاً غنياً و آثاراً ساحرة .
البعثات الأثرية التي كانت تعمل في القطر وصل عددها إلى 150 بعثة ما بين بعثة أجنبية و بعثة مشتركة أو بعثة وطنية و البعثات الأجنبية و التي أصبحت بعثات مشتركة في غالب الأحيان في عام 2010 و كانت هذه البعثات تأتي من دول مختلفة و بأعداد كبيرة نذكر منها ( أمريكا – كندا – فرنسا – ألمانيا – هولندا –اليابان – الصين – روسيا ) .
بعثات دول مختلفة كانت تعمل هنا في مواقع مختلفة في تدمر و أماكن أخرى و هذه البعثات من جامعات و معاهد بحث يتم اختيارها و التعاقد معها لأن البعثات تأتي بعد عديد من الموافقات و الاجتماعات و يتم إبرام اتفاقية مع البعثة التي ستقوم بالمسح الأثري أو التنقيب أو أي عمل آخر يخص الآثار و يجب أن تكون البعثة من جامعة مرموقة أو مركز بحثي مرموق له قيمة تعنى بعملية النشر و لديها منهج علمي و لديها ملاءة مالية كافية لأن أعمال التنقيب تحتاج للكثير من الأموال و أيضا يجب أن تخضع هذه البعثة لمجموعة من الضوابط تتعلق بأعمال النشر و المعايير و غير ذلك لأن المواقع السورية مهمة و مواقع أثرية تستقطب الكثير من الباحثين .
بتابع السيد عوض قائلاً :
نحن لا نسمح لأحد بإجراء أعمال التنقيب و الدراسات إلا بموجب اتفاقية فيها الكثير من المواد التي تضبط هذا العمل لجهة المعايير التي تتعلق بالنشر و كيفية التنقيب و منهجية التنقيب و صيانة الموقع و المحافظة عليه و كيفية بدء التنقيب فيه و كيفية المغادرة.
و كان لدينا بعثات كثيرة على رأسها بعثات من إيطاليا نقبت في ماري و على رأسهم الخبير ” باولو ماتيه ” و أيضا من أمريكا و دول أخرى , فهناك الكثير من البعثات فأكثر من بعثة ألمانية و أكثر من بعثة فرنسية و هذه البعثات أصبحت مشتركة لأن المديرية العامة للآثار و المتاحف و بدعم حكومي طورت الأعمال و بالتالي أصبح لديها الكثير من الخبرات و الكثير من العاملين فأصبحت أكثر هذه البعثات هي بعثات مشتركة ( ألمانية – سورية ) ( فرنسية– سورية )
و هذا مهم جداً لإقحام العناصر و العاملين في المديرية العامة للآثار و المتاحف مع هذه البعثات , فالبعثات المشتركة كانت عمل استراتيجي وصلت إليه المديرية العامة للآثار و المتاحف بكفاءة حتى عام 2010 و هذا دليل على تنامي الخبرات لدى المديرية العامة للآثار و المتاحف لتستطيع مواكبة هذه البعثات في أكثر من موقع مهم جداً ليس على المستوى المحلي إنما على المستوى العالمي
فمملكة ماري و أوغاريت و عمريت و ايبلا كل هذه المواقع , صحيح كانت تعمل بها بعثات أجنبية لكن بمتابعة من المديرية العامة للآثار و المتاحف و هناك الكثير من الخبراء و علماء الآثار السوريين يعملون بكفاءة في هذه المواقع و منها تدمر و دورا أوربوس و بصرى الشام و الكثير من المواقع التي لا يتسع الوقت لذكرها , و تعلمون بأن سورية تزخر بالكثير من المواقع الأثرية التي تنتشر على كامل الجغرافيا السورية و التي كانت محط اهتمام الباحثين من أعمال تنقيب و دراسات و كشوفات و مسوحات و غير ذلك , و أعود لأؤكد أنها كانت فردوس للآثاريين الذين يعملون في هذا الحقل ( حقل الآثار) .
نتابع في الأجزاء القادمة الحديث مع السيد محمد نظير عوض المدير العام للمديرية العامة للآثار و المتاحف الحديث عن جهود الحكومة السورية لحماية الآثار و استرداد ما سرق منها و كذلك الحديث عن تضحيات العاملين في الآثار الذين دفعوا حياتهم لحماية هذه الآثار .
