Pohled na hrady, amfiteátry a další skvostné stavby, které vybudovali staří Syřané, oprávněně budí v dnešních obyvatelích tohoto kusu země pýchu na jejich praotce. Jedním z takových míst je bezpochyby Šalomounova pevnost, jež navzdory svému názvu nemá nic společného s prorokem Šalomounem ani s džiny, které měl Bůh přinutit, aby mu při její stavbě sloužili.
Tento syrský aramejský chrám par excellence je archeology řazen mezi desítku nejvýznamnějších nalezišť východního Středomoří a kdo stojí na jeho troskách, je zákonitě v úžasu. Majestátnost kamenů, z nichž některé váží více než sedmdesát tun a mají rozměry 10 x 2,7 x 1 metr, umocňuje v člověku pocit malosti a slabosti. Jak mohli naši předkové zvedat takto obrovité kameny přes tyto hradby?
Lidé v minulosti si to nedovedli představit, a tak stavbu pevnosti přisuzovali džinům ve službách proroka Šalomouna v souladu s náboženskou legendou vyprávějící, že Bůh přiměl tyto bytosti, aby mu stavěly obrovské stavby. Historická a archeologická fakta popírají jakoukoliv spojitost džinů a proroka Šalomouna s touto úžasnou památkou, nadále ovšem zůstává lidská mysl oslněna genialitou jejích stavitelů podobně, jako je tomu v případě egyptských pyramid. Známý archeolog a specialista na překlady ze starořečtiny a aramejštiny Malátius Jaghnún potvrzuje, že Šalamounova pevnost nemá nic společného s prorokem Šalomounem, a dokonce vlastně není ani pevností v pravém slova smyslu, nýbrž se jedná o syrský aramejský chrám. Nejvýznamnějším pozůstatkem ve zbylých ruinách jsou nápisy v řečtině, která sloužila coby mezinárodní dorozumívací jazyk a spolu s národní aramejštinou byla úředním jazykem Sýrie v klasickém období tisíce let následujících po Alexandru Makedonském. Nápisy hovoří o „bohu Baitu Kíkí“, který v dávných časech zasvětil tento chrám výhradně svému kultu v období před poslední obnovou v roce 171 během římské nadvlády nad Sýrií. Syřané dodnes žertem přísahají při proroku Kíkím, reálné postavě, jež sice nebyla prorokem, ale byla spravedlivým mužem, který vyzýval k uctívání božstva Nejvyššího, Pána nebes, jemuž syrští Aramejci zasvětili tuto velkou stavbu. Kíkí žil někdy na počátku prvního tisíciletí před naším letopočtem a vyznačoval se moudrostí, spravedlností a duchovní energií, jež ho vedly k poznání nutnosti existence vyššího boha, jímž měl být Nejvyšší, Pán nebes. Tuto charakteristiku čteme na oltáři nalezeném ve vesnici Sáʽín poblíž města Tartús. Kazatel či prorok Nejvyššího, Pána nebes se usadil ve vesnici, která později nesla jméno Bajtu Kíkí (Baitokaike), což znamená „příbytek Kíkího“. Tam Kíkí postavil chrám pro uctívání božstva, které se stalo známé také jako „bůh Bajtu Kíkí“. Ve své konečné podobě, která se dochovala dodnes, byl chrám obnoven ve druhém a třetím století našeho letopočtu. Jaghnún zmiňuje i další proroky, jejichž jména zůstávají v povědomí a dostaly je další dva vrcholy v přímořském pohoří poblíže letoviska Slanfa, a to proroky Matu a Júnuse. Ale kolují i jména dalších proroků, například proroka Manda na místě, které nese jeho jméno poblíže obce al-Qusajr, či proroka Húda, které nese jedna z bran starobylého města Homs, ale i mnohá další místa na syrském území.
Takzvaná Šalomounova pevnost je tedy považována za jednu z nejvýznamnějších archeologických lokalit nejen v oblasti Sáfíty, ale v celé Sýrii a východním Středomoří obecně. Ze severu, východu a jihu je obklopena horami a otevírá se do nádherného údolí, které zdobí ořešáky, platany, bobulovité keře, duby a vinice. Založili ji Aramejci, když osídlili tyto nedostupné horské oblasti, aby unikli útokům Asyřanů. Původně byla zasvěcena uctívání „boha Bajtu Kíkí“, poté ji Seleukovci a Římané obnovili a v byzantské době v ní postavili kostel. Za současný název vděčí místním lidem, v nichž obrovské kameny vzbuzovaly ohromení a víru, že to museli být džinové ve službách proroka Šalomouna, kteří chrám postavili a na místo dopravili obrovské kameny vážící více než sedmdesát tun.
Šalomounova pevnost se nachází v guvernorátu Tartús, padesát kilometrů východně od provinční metropole, dvacet kilometrů od Sáfíty, patnáct kilometrů od Drajkíše a čtrnáct kilometrů od Masjafu. Tyčí se do výšky 790 metrů nad mořem a ve starověku se jí podle řeckých spisů objevených ve velké svatyni chrámu říkalo Příbytek Achíchí (Bajt Achíchí). Byla zasvěcena uctívání místního aramejského božstva, jehož jméno je vyryto v řečtině na různých místech chrámu a jež je paralelní k řeckému bohu nebes Diovi. Aramejci přišli do této oblasti z hor na pobřeží, protože jejich království se nedokázala bránit a Asyřané je zatěžovali tvrdými daněmi. Když se Aramejci rozrostli, potřebovali chrám zasvěcený svému bohu, „Pánu Bajtu Chíchí”.
Šalomounova pevnost je považována za jeden z nejzachovalejších chrámů hned vedle Baalových chrámů v Palmyře a Baʽlbaku. Základy současné podoby pochází ze seleukovského období, když dal Seleukos I. Níkátór postavit na troskách staršího chrámu novou stavbu, kterou zasvětil bohu Baalovi (Diovi) a nazval ji “Bajt Chíchí Zeus” nebo „Bajt Sísí Zeus“. Chrám vzkvétal za vlády Římanů, kteří jej začali obnovovat v prvním století n. l., ale skutečného věhlasu dosáhl ve druhém století n. l. za vlády císaře Septimia Severa a bohoslužby se v něm provozovaly až do čtvrtého století n. l. V byzantském období, tedy po ustavení křesťanství jako oficiálního náboženství za vlády císaře Konstantina Velikého, se objevuje dopis císaře místnímu panovníkovi, aby respektoval výsady udělené vládcem státu obyvatelstvu. Stejně jako v chrámech Jupitera a Dafné v Damašku byli obyvatelé této lokality osvobozeni od daní. Texty v pevnosti naznačují, že „nejvyšší bůh Bajtu Sísí“ je božstvem, které má moc uzdravovat, a že nemocný člověk, který navštívil 360 lékařů bez úspěchu, zde byl zázračně vyléčen.
Stavba se rozkládá na velké ploše, má obdélníkový tvar vedoucí od severu k jihu a sama svatyně je umístěna na nejvyšším místě uprostřed chrámového komplexu. Má tři hlavní části: velkou svatyni, bohoslužebný sál a malou svatyni. Zeď pevnosti je postavena z obrovských obdélníkových kamenů o délce až deset metrů a výšce 2,6 metru. V každé straně čtyř zdí je brána, kterou se vchází do chrámového areálu.
Velká svatyně je obdélníkového tvaru s rozměry 85 x 134 metru. Byla postavena z obrovských místních vápenců, přičemž rozměry některých z nich činily až 3 x 9 x 1,2 metru. Některé z nich byly zcela opracovány, jiné nikoli. Obdélníkový kámen zdobí postavy orlů a býků (podobné malbám nalezeným v Bakchově chrámu v Baʽlbaku). Hlavní brána se nachází na severu, skládá se ze tří vchodů a je široká patnáct metrů. Vchod měl vnější a vnitřní portikus, které oba spočívaly na osmi sloupech. Vnější portikus měl dva výklenky, dva boční vchody a krásný oblouk nad hlavním vchodem. Dvoje dveře na východě a západě byly stejné, každé z nich měly dva výklenky a nahoře na dveřích byla ozdobná kamenná deska. Na východních dveřích je hlava muže a řecký nápis, který datuje zasvěcení obyvatel tomuto místu do roku 171 n. l. Na konci severní stěny jsou dva lvi a nápis, který byl přidán později v roce 255 n. l. za vlády císařů Valeriána a Galliena. Celkově se velká svatyně skládá z těchto částí: zdi, chrám, portikus severní brány, velký oltář a zbytky místnosti před portikem severní brány.
Bohoslužebný sál pochází ze třetího století našeho letopočtu. Má tvar obdélníku o rozměrech 14 x 50 m, je postaven z jemně tesaného místního vápence, jehož rozměry jsou mnohem menší než rozměry použité pro zdi velké svatyně: největší z nich má rozměry 0,9 x 0,9 x 3 metru. Konstrukce sálu je podobná mnoha chrámům v Sýrii a Libanonu, jónský vzor hlavic sloupů je navíc podobný vzorům hlavic v chrámu v jordánském Džaraši. Německá mise, která pracovala v Baʽlbakově chrámu na počátku minulého století, při své návštěvě a práci na místě Šalomounovy pevnosti objevila části nejstarší zdi před současnou jižní stěnou sálu. To ukazuje na proces přestavby, který probíhal spolu s rozšířením náboženského zařízení se zachováním posvátného jádra (Svatyně svatých). To bylo v té době běžným zvykem, příkladem může být Baalův chrám v Palmyře.
Malá svatyně se nachází severozápadně od velké svatyně ve vzdálenosti 57 metrů. Má čtvercový tvar o rozměrech 60 x 60 metrů a zahrnuje následující budovy: malou obdélníkovou svatyni v jihovýchodním rohu, malý chrám s kruhovým oltářem uprostřed severního průčelí směřující k severu, obdélníkovou budovu s kruhovou částí uprostřed západního průčelí s orientací na západ (její funkce je dosud neznámá) a kostel, který se nachází uprostřed východního průčelí a nespadá do původního stavebního období dvou svatyní. Co se týče stavebních technik použitých na bráně a zdech malé svatyně, jsou podobné těm ve velké svatyni, což svědčí o jednom stavebním období během 2. století n. l. Je patrný jeden původní design a funkční integrace mezi oběma svatyněmi, přičemž malá svatyně zůstala nezměněna až do raně křesťanského období, kdy v ní byl postaven kostel. O výběru místa pro náboženské centrum rozhodly dvě zásadní věci: pramen a posvátná skála pod chrámem, který dle současných poznatků nebyl izolovaným místem, ale nacházel se na hlavní cestě spojující pobřežní oblasti s vnitrozemím.
Je jisté, že se již brzy na syrském území setkáme s novými archeologickými nalezišti, která odhalí nám dosud neznámé chrámy a další poklady dávných věků.
Historický exkurz pro naše čtenáře připravil náš syrský dopisovatel Júnus an-Násir.
حصن سليمان في صافيتا السورية : عندما لا تصدق العين ما ترى فتنسب ما رأت إلى الجن
دمشق – يونس أحمد الناصر
إنهم أجدادكم أيها السوريون السادة هم من بنوا القلاع و المسارح و الحصون , و كل الأوابد على أرضكم من بناها , هم آباؤكم الأولون .
حصن سليمان لا علاقة له بالنبي سليمان و لا بالجن الذي تعتقدون بأن الله سخرها لخدمته في بناء الحصون
حصن سليمان يا سادتي يصنفه الآثاريون كواحد من أهم عشرة مواقع أثرية في شرق المتوسط و هو معبد آرامي سوري بامتياز .
لابد أن تصيب الدهشة كل من يقف على أطلال هذا الحصن المهيب و السبب ضعفنا اليوم أمام ضخامة حجارته التي يتجاوز أوزان بعضها السبعين طناً بأبعاد 10×2.7×1 متراً , فكيف لأسلافنا رفع هذه الحجارة الضخامة فوق تلك الأسوار ؟
ما سبق عزا بالخيال الشعبي للاعتقاد باستحالة بنائه من قبل البشر , و نسبوا ذلك لجن النبي سليمان الذين يقول الموروث الديني بأن الله سخرهم له لبناء المشيدات الضخمة , رغم أن الحقائق التاريخية و الآثارية تنفي أي علاقة للجن و للنبي سليمان بهذه الآبدة الأثرية المدهشة , تماماً كما يقف اليوم العقل حائراً أمام الأهرامات في مصر و عبقرية من شيدها .
المهندس والباحث الأثري المعروف ملاتيوس جغنون المتخصص بترجمة كل من اليونانية القديمة والآرامية يقول : إن حصن سليمان ليس حصناً على الإطلاق ولا علاقة له بـالنبي (سليمان) بل هو معبد آرامي سوري , أما أهم ما هو موجود في الخرائب الباقية منه فيتمثل بالنقوش الكتابية الأثرية باللغة اليونانية التي كانت لغة التخاطب الدولية واللغة الرسمية (إلى جانب لغتنا الآرامية القومية بالطبع) في سورية طيلة الأدوار الكلاسيكية التي تلت الاسكندر المكدوني واستمرت لألف عام بعده، حيث تتحدث هذه النقوش عن (إله بيتو كيكي) الذي كُرِّسَ هذا المعبد لعبادته حصراً منذ عصور سبقت التجديد الأخير لبنائه عام 171 ميلادي و ما يعرف بالدور الروماني في سورية.
و يتداول السوريون إلى يومنا الحاضر على سبيل التندر أو الحلف بالأيمان بـ(النبي كيكي) التي لم تأت من فراغ رغم عدم كونه نبياً بل رجلاً صالحاً يدعو لعبادة إلهه و هو ( الإله العليّ رب السماوات ) و الذي كرس له الآراميين السوريين هذا الصرح العظيم .
إذاً اسم النبي كيكي لم يأت من فراغ بالنسبة الذين كرسوا هذا الصرح الديني الهام جداً لعبادة (إلهه) و الذي كان النبي (كيكي) يبشر بعبادته , فالنبي كيكي شخص حقيقي عاش في أوائل الألف الأولى قبل المسيح وكان على درجة من الحكمة والصلاح والطاقات الروحية إلى حد أنه تنبأ بوجود إله أعظم وهو (الإله العلي رب السماوات ، وهذه الصفة الأخيرة نقرؤها في مذبح عثر عليه في قرية –ساعين- في ريف مدينة طرطوس)، وهذه العبارة هي كناية عن إله أو رب ( بيتوكيكي ) وإن هذا الداعية أو النبي للإله العلي رب السماوات قد استقر في القرية التي حملت فيما بعد اسمه بيتوكيكي أي بيت كيكي، وبنى معبداً لعبادة الإله هناك وأصبح هذا الإله يعرف بـ ( إله بيتو كيكي) , وقد تم تجديد المعبد بصورته النهائية الماثلة آثارها إلى اليوم في القرنين الثاني والثالث الميلاديين
وكما ذكر جغنون أنه وبالمناسبة ثمة أنبياء آخرون بقيت أصداؤهم وأُطْلِقتْ أسماؤهم على قمتين أخريين في سلسلة جبال الساحل وهما (النبي متى، والنبي يونس) قرب صلنفة.
كما يوجد تداول لأسماء أنبياء آخرين مثل النبي مندو في الموقع الذي يحمل اسمه قرب بلدة القصير والنبي هود الذي تحمل إحدى بوابات مدينة حمص القديمة كما في كثير من المواقع على الأرض السورية
إذاً ما يسمى حصن سليمان يعتبر من أهم المواقع الأثرية ليس في صافيتا بل في سورية و شرق المتوسط عموماً وتحيط به الجبال من جهات الشمال والشرق والجنوب وينفتح على واد جميل تزينه أشجار الجوز و الدلب و التوت و السنديان وكروم العنب.
و يتوضع حصن سليمان في منخفض من الأرض تحيط به المرتفعات الجبلية , أنشأه الآراميون عندما استوطنوا هذه المناطق الجبلية الحصينة هربًا من هجمات الآشوريين، و قد تم تكريسه في البداية لعبادة الإله بيتو كيكي , ثم جدده السلوقيون والرومان قبل أن تبنى فيه كنيسة في العهد البيزنطي.
أما اسمه الحالي فيعود للسكان المحليين الذين أثارت حجارته الضخمة إحساسهم بالإعجاز واعتقادهم أن جن النبي سليمان هم من بنوا هذا المعبد وقاموا بنقل الأحجار الضخمة التي تزن أكثر من 70 طنًا.
حصن سليمان الآن :
يقع حصن سليمان في محافظة طرطوس، ويبعد عن طرطوس 50 كم شرقًا وعن صافيتا 20 كم باتجاه شمال شرق وعن دريكيش 15 كم، وعن مصياف 14 كم.. ويرتفع عن سطح البحر 790م و كان يسمى في العصور القديمة (بيت أخيخي) وفق نصوص الكتابات اليونانية المكتشفة في الحرم الكبير للمعبد حيث كان مكرَّسًا لعبادة إله محلي آرامي اسمه منقوش باليونانية على أماكن مختلفة من المعبد ” إله بيتو خيخي ” وهو يوازي الإله زيوس ( رب السماء عند اليونان) .
الحصن هو عبارة عن معبد آرامي قديم تمَّ تجديد بنائه وتوسيعه في الربع الثالث من القرن الثاني الميلادي.
لقد بنى الآراميون هذا المعبد بعد أن هربوا من الآشوريين كما ذكرنا وأتوا إلى هذه المنطقة من جبال الساحل لأن الممالك الآرامية كانت غير قادرة على حماية نفسها , ولأنَّ الآشوريين كانوا يرهقونهم بالضرائب , وعندما توسع الآراميون صاروا بحاجة إلى معبد مخصص لإلههم الرب ” بيتو خيخي”.
ويعد حصن سليمان من أحسن المعابد صيانة بعد (معبد بل) في تدمر وبعلبك و قد كان هذا المعبد موجودًا زمن السلوقيين، وأقيم على أطلال معبد أقدم منه حينما جدد سلوقس نيكاتور بناءه وكرّسه للإله ( بعل – زيوس) وسماه “بيت خيخي زيوس” أو (بيت سيسي زوس) .
ازدهر المعبد في عهد الرومان الذين بدؤوا بتجديده في القرن الأول الميلادي , ولكن الإنجاز الحقيقي حدث في القرن الثاني الميلادي خلال حكم الإمبراطور سبتيموس سفيروس، وبقيت العبادة تمارس فيه حتى القرن الرابع الميلادي، في الفترة البيزنطية، أي ما بعد اعتناق المسيحية دينًا رسميًا في عهد الإمبراطور قسطنطين الكبير , وتظهر هناك رسالة من القيصر إلى الحاكم كي يحترم الامتيازات التي منحها حاكم الولاية للسكان.
كما منح وقف لمعبد (زيوس) من أجل ذبائح المعبد, وأحدثوا سوقًا تجارية كان يتم عقدها مرتين بالشهر بموجب أمر رسمي , كما منح حق اللجوء إلى المعبد والاحتماء فيه، كما في معبد دافني ومعبد جوبيتر في دمشق وأعفي سكان المنطقة من الضرائب.
كما أن الكتابات في الحصن تشير إلى أن الإله الأكبر لـ( بيتو سيسي ) هو اٍله شاف من الأمراض واٍن مريضًا زار 360 طبيبًا دون جدوى وشفي بأعجوبة فيه.
و في وصف هذا الحصن يمكن القول بأنه يمتد على مساحة واسعة ويأخذ شكل مستطيل باتجاه شمال جنوب، وينتصب هيكل المعبد في أعلى نقطة من منتصف الحرم، وهو ذو ثلاثة أقسام رئيسية:
الحرم الكبير – قاعة العبادة -الحرم الصغير.
وسور الحصن مبني بحجارة مستطيلة ضخمة يصل طولها إلى عشرة أمتار وارتفاعها إلى 2،6 م وفي كل جانب من جوانب السور الأربعة بوابة يتم العبور من خلالها إلى حرم المعبد.
الحرم الكبير:
وهو مستطيل الشكل أبعاده 85×134م بني بحجارة كلسية محلية ضخمة بلغت أبعاد بعضها 3×9×1.2 مترًا بعضها شذب بشكل نهائي وبعضها الآخر لم يشذب , ويتكون الحرم الكبير من 4 بوابات بنيت أيضا بحجارة ضخمة( بوابة في كل ضلع) في أعلى كل منها حجر مستطيل مزخرف بأشكال للنسر والثور ( تشبه الرسومات التي وجدت في معبد باخوس في بعلبك) , ويقع الباب الرئيسي في الشمال ويتألف من ثلاثة مداخل وعرضه 15م وكان للمدخل رواق خارجي وآخر داخلي يستند كل منها على ثمانية أعمدة والرواق الخارجي كان فيه محرابان ومدخلان جانبيان وقوس جميل على المدخل , أما البابين في الشرق والغرب فكانا متماثلين، ولكل واحد منهما محرابان، وفي أعلى الباب لوح حجري مزخرف, أما في الباب الشرقي فيوجد نقش لرأس رجل وكتابة يونانية تؤرخ تكريس السكان لهذا المكان عام 171 م , وفي نهاية الجدار الشمالي يوجد نقش أسدين وكتابة أضيفت فيما بعد عام 255 م خلال حكم الإمبراطورين فاليريان وجالينوس.
بشكل عام يتألف الحرم من العناصر التالية: الجدران – المعبد – الرواق المعمّد للبوابة الشمالية – المذبح الكبير – بقايا غرفة أمام الرواق المعمد للبوابة الشمالية.
و من خلال المقارنة التي قام بها د. كلاوس ستيفان فرايبرغر بين حصن سليمان ومعبد جرش في الأردن ومعبد باخوس في بعلبك واللذان تم بناؤهما خلال القرن الثاني الميلادي، وبالاعتماد على الكتابات المنقوشة على بعض بوابات الحرم الكبير، فقد توقع التواريخ التالية لبعض المنشآت:
المذبح الكبير 132م، البوابة الشرقية 170م، البوابة الجنوبية 204م، ولكن تاريخ إنشاء المعبد غير محدد بدقة، بالرغم من أن شكل حجارة وبوابات وجدران الحرم الكبير تشير إلى تقنيات ونماذج بناء كانت مستخدمة في نهاية القرن الأول قبل الميلاد.
قاعة العبادة
تعود إلى القرن الثالث الميلادي. وهي على شكل مستطيل أبعاده 14×50م بني بحجارة كلسية محلية منحوتة بشكل دقيق، وحجمها أصغر بكثير من الأحجام المستخدمة في جدران الحرم الكبير وتصل أكبرها حجما إلى 0.9×0.9×3م. يشبه تصميم المعبد تصميم العديد من المعابد الموجودة في سورية ولبنان، فضلًا عن أن النموذج الأيوني لتيجان الأعمدة مشابه لنماذج تيجان الأعمدة في معبد جرش في الأردن.
اكتشفت البعثة الألمانية التي عملت في معبد بعلبك في بدايات القرن الماضي وخلال زيارتها وعملها في موقع حصن سليمان أجزاء من الجدار الأقدم أمام الجدار الجنوبي الحالي للمعبد من الداخل، وهذا يشير إلى عملية إعادة بناء تمت مع توسيع المنشأة الدينية والمحافظة على النواة المقدسة لـ (قدس الأقداس) وهي العادة الشائعة في ذلك الوقت ومثال على ذلك معبد بل في تدمر.
الحرم الصغير
يقع إلى الشمال الغربي من الحرم الكبير ويبعد عنه 57م ويملك شكلاً مربعًا أبعاده 60×60م ويضم المباني التالية:
معبد صغير شكله مستطيل ويقع في الزاوية الجنوبية الشرقية منه.
معبد ذو مذبح دائري يتوسط الواجهة الشمالية واتجاهه إلى الشمال.
مبنى مستطيل ذو جزء دائري يتوسط الواجهة الغربية واتجاهه إلى الغرب وهو مجهول الوظيفة حتى الآن.
الكنيسة والتي تتوسط الواجهة الشرقية وهي لا تعود إلى فترة البناء الأصلية للحرمين.
أما تقنيات البناء المستخدمة في جدران الحرم الصغير وبواباته فهي مشابهة لمثيلاتها في الحرم الكبير وهذا يشير إلى فترة بناء واحدة خلال القرن الثاني الميلادي، وتصميم أصلي واحد وبالتالي التكامل الوظيفي بين الحرمين، وبقي الحرم الصغير على حاله حتى الفترة المسيحية الأولى حيث بنيت الكنيسة ضمنه , أما اختيار الموقع للمركز الديني فقد حدده شيئان مهمان هما: النبع والصخرة المقدسة تحت المعبد وهو ليس موقعاً منعزلاً كما نعتقد الآن وإنما كان يقع على الطريق الرئيسية الواصلة بين المنطقة الساحلية والمنطقة الداخلية.
و إلى معبد جديد , و آبدة أثرية جديدة تحتضنها الأرض السورية , نلتقي … قريباً
