Když se řekne folklorní tanec, jako první nám vytane na mysli nádherný řecký tanec sirtaki známější pod názvem Zorbův tanec. Následují další lidové tance, jako je flamenco, samba a mnohé další. Dnes se ovšem budeme zabývat zeměmi historické Sýrie či tzv. Levanty, mezi které řadíme současnou Sýrii, Libanon, Palestinu, Jordánsko, ale také Irák.
Kdo žije na Blízkém východě, chápe symboliku těl, jež se vznášejí v rytmu orientální hudby jako ptáci toužící odletět pryč od smrti, devastace a zkázy provázející národy této země. A tak jako lidové dabky jsou výrazem momentální radosti těla ve šťastných chvílích, náboženské tance a súfíjský dhikr jsou příležitostí k osvobození duše ze zajetí těla. Dabka coby první tělesný projev radosti byl předáván kontinuálně od prehistorické éry před více než deseti tisíci lety až do dnešních dnů, jak dokazuje dávná malba – údajně fénického původu –, jež byla nalezena na ostrově Kypr a dnes se nachází v Britském muzeu. Je na ní možné spatřit tři kněze předvádějící rituální tanec podobný dabce v kuželovitých kloboucích, které byly typické i u kněží v Palmyře, Dura Európos, Níhá, Wádí al-Ásí, v Hawránu a na Golanech. Uprostřed je hráč na tradiční dechový nástroj midžwiz.
V zemích západní Levanty (Sýrie, Libanon, Palestina) nazývali místo, na kterém se tančila dabka „marsah“ a tento název se držel ještě v padesátých a šedesátých letech dvacátého století. Název vznikl prostou modifikací slova „marzah“, jež ve fénickém, palmyrském a nabatejském jazyce znamenalo místo, na němž se odehrával náboženský rituál. V Palmyře bylo nalezeno jméno několikačlenné skupiny lidí říkající si Baní Marzah, což znamená „dítka Marzahova“. Když Márún an-Naqqáš hledal místní výraz pro divadlo, navrhnul v roce 1849 používat termínu „marsah“, jenž se ujal až do poloviny dvacátého století, kdy se Akademie arabského jazyka v Káhiře rozhodla místo něj pro divadlo přijmout název „masrah“. V hovorových dialektech arabštiny však pro místo konání dabky nadále zůstává původní slovo „marsah“ pro rituál, jehož součástí dabka pravděpodobně byla.
Dabka je tedy folklorní tanec rozšířený v Levantě, jenž se často tančí během festivalů, oslav a svateb. Dabkový soubor se obvykle skládá z více než deseti tanečníků a hráčů na midžwiz či náj (druh flétny) a buben. Tento kolektivní orientální tanec se prostřednictvím obyvatel Levanty postupně stal známým po celém světě. V jednotlivých regionech se dabka mírně liší a přizpůsobuje se zdatnosti a schopnostem tanečníků v závislosti na doprovodné hudbě. Tanečníci vytvářejí buď řadu, oblouk nebo kruh. Podle společenských a náboženských zvyklostí každé společnosti se může dabka tančit zcela odděleně mezi pohlavími, tj. samostatná mužská a samostatná ženská dabka. V případě smíšené dabky si často mladí muži hledají nevěsty, jejichž tanec a fyzická zdatnost je zaujmou, zatímco během oslav, při nichž jsou muži a ženy odděleni, vybírá nevěstu pro mladíka jeho matka nebo sestry.
Dabka se vyznačuje charakteristickými pohyby nohou a hlasitým dupáním za doprovodu zpěvu a hudby. První z tanečníků vede ostatní, určuje směr tance a obvykle provádí další pohyby poukazující na jeho dovednosti. Dabka je neodmyslitelnou součástí levantského folkloru, v podstatě žádná lidová svatba v Palestině, Sýrii, Libanonu nebo Jordánsku se bez ní neobejde. Vzhledem k etnické a kulturní rozmanitosti Sýrie se forma dabky liší v různých provinciích, ale možná též v rámci jedné provincie. Může se lišit též v závislosti na tom, zda je vedoucím tanečníkem starší muž nebo mladík. Zatímco starší mívají tendenci ke klidným a vyrovnaným pohybům, mladý muž či dívka preferují výrazné a fyzicky náročné pohyby s nohami prudce padajícími na zem. Během dabky se zpívají nejrůznější lidové písně, jako je například „ad-Dalʽúná“ či „Zaríf at-Túl“. Nejsou pevně stanoveny a mohou mezi nimi být mimo jiné být písně o hrdosti, lásce k zemi, prezidentovi nebo státní vlajce.
Ohledně původu syrské dabky konkrétně existuje řada legend a vyprávění, mezi kterými lze nalézt následující příběhy:
- Dabka pochází z prastarého známého tance zvaného „samáh“, jehož provedení závisí zároveň na pohybech nohou i rukou, doprovází jej zpěv, melodie a rytmus, a převládá v něm klidný a slavnostní charakter. Název „samáh“ doslova znamená „povolení“, neboť jeho tanečníci žádali majitele místa o svolení k tanci, které jim bylo zpěvem poskytnuto.
- Podle legendy unesla bohyně smrti Ariškegala boha plodnosti Dumuziho a odvedla jej do podsvětí. Bohyni života Ištar sevřel srdce smutek a začala tlouci nohami do země, aby bohyni smrti klidně sídlící v podzemí vyrušila. Nestačilo to a Ištar proto požádala všechny, ať činí totéž, aby se jí vrátil její milenec Ariškegal. Celý zástup obklopil Ištar a začal kolem ní kroužit a tlouci nohami do země v rytmu teskného Ištařina zpěvu, čímž vznikl tanec dabka.
- Podle jiné legendy s náboženskými kořeny šlo o jeden z modlitebních rituálů, které prováděli bohyně Ištar/Anat a bohové Hadad/Iškur, Baal a Dumuzi. Tanec měl pomoci odehnat satana a současná dabka na něj navazuje.
- V dávných dobách v období sklizně pšenice a hroznů stáli lidé na vrcholu úrody, aby šlapali nohami a oddělili tak klasy od pšeničných zrn. Totéž dělali v kamenných nádobách, v nichž se shromažďovala úroda hroznů, aby ji vymačkali a vyrobili z ní víno. Dle některých podání jsou kořeny dabky právě zde.
- Další legenda odkazuje na doby, kdy si lidé v Levantě vyráběli střechy svých domů z větví stromů a bláta. Když se během chladnějších měsíců změnilo počasí, střechy popraskaly, což vyžadovalo, aby obyvatelé domů zavolali členy své rodiny nebo sousedy, aby jim pomohli střechu opravit tím, že si stoupnou do řady a spojí ruce, aby bláto upěchovali na místo. Přitom zpívali, aby se v mrazu zahřáli. Později, jakmile byla k dispozici lepší technologie pro stavbu střech, se příběh a píseň o dávném tanci doprovázejícím těžkou práci předků předávaly z generace na generaci a připomínaly význam rodiny, komunity a tradice. Tím lze vysvětlit lpění na dabce a považování tohoto tance za kulturní dědictví až do dnešních dnů.
- Podle jiné narace se během příprav na bitvy a války lidé shromažďovali, aby tančili na povzbudivé melodie, které měly v srdcích bojovníků šířit odhodlání. Kroky charakteristické pro tento nadšený tanec se později vyvinuly a transformovaly v dabku.
UNESCO (Organizace OSN pro vzdělání, vědu a kulturu) zapsala na seznam lidského nehmotného kulturního dědictví 170 tradičních tanců ze 77 zemí. Mezi tyto tance patří i levantská dabka. Od roku 1982 se také každoročně slaví dne 29. dubna Mezinárodní den tance, který UNESCO ustavilo s cílem vytvořit širší veřejnou platformu pro tento druh umění, přitáhnout k němu pozornost vlád celého světa, dosáhnout uznání pro společenský a vzdělávací význam tance a prosadit jeho chápání coby prostředku kulturního výrazu.
Napsal náš damašský korespondent Júnus an-Násir.
الدبكات التراثية السورية و إيقاعات الجسد المنتشي
دمشق – يونس أحمد الناصر
عندما نقول رقص فلكلوري أول ما يتوارد للذهن رقصة زوربا اليونانية الرائعة و هذا مدخل لرقصات الشعوب الفلكلورية و منها الفلامينكو و السامبا و غيرها من الرقصات العالمية أما ما يخص بلاد الشام ( سورية الطبيعية و نعني بها سورية و العراق و لبنان و فلسطين و الأردن )
فمن يعيش في هذا الشرق يدرك ما معنى أن تنتفض الأجساد الراقصة على إيقاعات الموسيقا الشرقية كالطيور التي تهم بالتحليق بعيداً عن الموت و الخراب و الدمار الذي رافق حياة الشعوب التي تعيش على هذه الأرض
و إذا كانت الدبكات الشعبية تعبيراً عن فرح الأجساد اللحظي بمناسباته السعيدة فإن الرقصات الدينية و حلقات الذكر مناسبات أيضاً لانعتاق الروح من أسر الجسد
و إذا علمنا بأول نوتة موسيقية لا زال يحفظها لنا التاريخ في هذا الشرق فلاشك بأن أول تعبير جسدي عن الفرح – أعني الدبكات – كان في هذه الأرض التي تعاقبت عليها الحضارات منذ 10 آلاف عام قبل التاريخ و إلى يومنا هذا و قد نقل لنا عصر التدوين بعض هذه الصور و منها
هذا الرسم الذي يقال إنه مأخوذ عن أصل فينيقي[1] و قد عثر عليه في جزيرة قبرص وموجود في المتحف البريطاني ونرى فيه ثلاثة من الكهنة الفينيقيين يؤدون رقصة طقوسية تشبه الدبكة بقبعاتهم المخروطية التي رأيناها عند كهنة تدمر ودورا أوروبوس ونيحا ووادي العاصي والجولان وحوران, وفي الوسط عازف المجوز[2]
في أرياف بلاد الشام الغربية عموماً (سورية ولبنان وفلسطين) كانوا يسمون مكان الدبكة (مرسح) وهذه التسمية ظلت متداولة حتى الخمسينات أو الستينات من القرن العشرين, وهي كما هو ملاحظ، تحوير بسيط عن كلمة مرزح بحرف الزاي, والذي يعني بالفينيقية الكنعانية والتدمرية والنبطية المكان الذي تؤدى فيه تمثيلية دينية كانت جزءاً من الطقوس.
وحين أراد مارون نقاش عام 1849 أن يجد مصطلحاً محلياً لاسم (التياترو) اقترح اسم مرسح , واستخدمه وشاع الاسم حتى أواسط القرن العشرين حين قرر مجمع اللغة العربية في القاهرة اعتماد تسمية مسرح بدل مرسح, فالمرسح أي مكان الدبكة في لهجاتنا العامية هو نفسه المرزح الفينيقي – التدمري – النبطي.
ويبدو أن الدبكة كانت جزءاً من هذا الطقس.
وفي تدمر عثر على اسم فرقة مكونة من عدة أشخاص أطلقوا على أنفسهم لقب بني مرزح.. أي أبناء المرزح.
و الدبكة هي رقصة فولكلورية شعبية منتشرة في بلاد الشام و تمارس غالباً في المهرجانات والاحتفالات والأعراس.
تتكون فرقة الدبكة من مجموعة تزيد عادة عن عشرة أشخاص يدعون دبيكة وعازف المجوز أو الشبابة( الناي )[3] والطبل.
والدبكة هي رقصة شرقية جماعية معروفة في فلسطين، لبنان، سورية، الأردن، العراق و قد نقلها أبناء بلاد الشام إلى كل دول العالم
و تختلف الدبكات قليلاً من منطقة إلى أخرى ، و يتم عليها التعديل حسب لياقة الدبيكة و مهاراتهم بالاستجابة للموسيقى المرافقة سواء كانت مجوز أو ناي و طبل , و يصطف الراقصون ( الدبيكة ) إما على شكل صف أو على شكل قوس أو دائرة.
و قد يؤدي هذه الدبكات الذكور حصرا أو بشكل مشترك حسب العادات الاجتماعية و الدينية في كل مجتمع و قد تكون منفصلة تماما بين الجنسين – أي دبكة خاصة للرجال و دبكة منفصلة للإناث
و في الدبكات المختلطة غالبا ما يختار الشاب المقبل على الزواج عروسه في هذه المناسبات لتميزها بالدبكة و قوتها البدنية و غير ذلك من الاعتبارات , في حين تختار الأم أو الأخوات عروس لابنهم في الاحتفالات التي ينفصل فيها الذكور عن الإناث .
يقود الدبكة أول الدبيكة ، وهو يحدد بشكل عام منحى الدبكة ، ويقوم عادة بأداء حركات إضافية تظهر مهارته.
والدبكة تكون عبارة عن حركات بالأرجل وتتميز بالضرب على الأرض بصوت عال مترافقة بالغناء والعزف الموسيقى الفلكلورية , وهي جزء مهم من التراث والفلكلور في بلاد الشام، وتمارس في الأعراس والمناسبات ولا تكتمل الأفراح الشعبية الفلسطينية أو السورية أو اللبنانية أو الأردنية إلا بوجود حلقات الدبكة .
و بسبب التنوع العرقي و الثقافي في سورية تنوعت الدبكات التي تتميز بها كل محافظة و ربما ضمن المحافظة الواحدة و قد يمارس الدبيكة عدة أنواع من الدبكة في نفس المناسبة و ربما تختلف الدبكة عندما يكون رأس الدبكة رجل كبير في السن أو شاب حيث تميل الأولى إلى الهدوء و الحركات الموزونة بينما إذا رأس الدبكة شاب أو فتاة فتكون الدبكة بحركات رياضية عنيفة مع وقع الأرجل على الأرض أو أداء رقصات مميزة .
و تنشد خلال الدبكة الأغاني الشعبية المشهورة كأغنية الدلعونا وظريف الطول وهي ليست أغان ثابتة كما تتضمن أغاني الفخر و حب الأرض و لرئيس و علم البلاد
تقول الأسطورة أنّ الناس في بلاد الشام كانوا يصنعون أسطح منازلهم من أغصان الشجر والطين. ووقتما كان يتغيّر الطقس بحلول الأشهر الباردة، كانت تتشقّق أسقف المنازل، مما يتطلب من السكّان استدعاء أفراد أسرهم أو جيرانهم للالتفاف والمساعدة في ترقيعه عن طريق الاصطفاف لتشكيل خط وضمّ الأيدي لدسّ الطين في مكانه. وكانوا يغنّون للمساعدة في الحفاظ على دفء أجسادهم، وسط ذلك الصقيع.
ولاحقًا، بمجرّد أن توفّرت تقنية أفضل لبناء الأسقف، تمّ نقل قصّة وأغنية رقص الأجداد المصاحبة لعملهم الشاق، عبر الأجيال لتذكيرهم بأهمّيّة الأسرة والمجتمع والتقاليد. وهذا يفسّر التلاحم والتمسّك بالدبكة واعتبارها تراث حتّى يومنا هذا ووصولها لعصرنا الحاليّ وإثباتها لوجودها بحفلات الزفاف والتجمّعات العائلية والاحتفالات.
تاريخ الدبكة السوريّة
أوّل رواية: تنحدر الدبكة من رقصة السماح، وهي الأقدم والأشهر بسورية و يعتمد أداء هذه الرقصة على حركات القدمين واليدين، ويصاحبها الغناء والأناشيد والإيقاع والألحان، ويسيطر عليها الطابع الهادئ والوقار.
وسمّيت بالسماح لاشتقاق هذه المفردة من فعل سمح ( إذ كان يستأذن الراقصون من أصحاب المكان للرقص، وبعد ترديدهم: “السماح السماح”، يُسمح لهم بالرقص.
ثاني رواية: ورد بأسطورة عشتار وعقيدة الخصب السوريّة أنّه عندما اختطفت إلهة الموت( أريشكيجالا) إله الخصب( دوموزي/ تموز) وذهبت به إلى العالم السفليّ، اعتصر الحزن قلب إلهة الحياة( عشتار) فبدأت تضرب الأرض بقدميها لتزعج إلهة الموت التي تتخذ من أسفل الأرض مسكنًا هادئًا لها، ولم تكتف عشتار بذلك، بل طلبت من الجميع أن يفعلوا مثلها عسى أن تعيد (أريشكيجالا )حبيبها لها، فأحاط الجمع كلّه عشتار على شكل دائرة و بدأوا يطوفون حولها وهم يدبكون( يضربون الأرض بأقدامهم ) وكان ذلك على إيقاع غناء الحدو الحزين للإلهة عشتار. والمقصود بالحدو (الزجل) وكان هذا أصل الدبكة.
ثالث رواية: الدبكة لها جذور دينيّة، فكانت من طقوس الصلاة التي كانت تؤدّيها الإلهة (عشتار/ عناة) والإله حدد والإله بعل والإله (دموزي/ تموز) وكان استهلالها بالـ(أوف ) والـ(آويها) و لا تزال تردد إلى اليوم كما هو الحال بالدبكة العصريّة، وكانت تُختتم بـ( زغرودة) اعتقادًا منهم بقدرتها على طرد الشيطان.
رابع رواية: قديمًا، وقت حصاد القمح والعنب، كان يقف الأهالي فوق المحاصيل، ثمّ يدبكون بأقدامهم ليفصلوا السنابل عن حبوب القمح، كما كانوا يفعلون ذلك داخل الأحواض الحجريّة المجمّع بها محاصيل العنب ليعتصروه من أجل صناعة الخمر.
خامس رواية: منذ آلاف السنين، كانت عمليّة البناء تعتمد على الطوب واللبن أو الطين والقش، مما كان يتطلّب عمليّة مزج قويّة لهذه الخلطة، فكان السكّان يجتمعون فوقها و يدبكون.
سادس رواية: وقت الاستعداد للمعارك والحروب، كان يجتمع الشعب ويرقص على أنغام حماسيّة، لبثّ روح العزيمة داخل نفوس المقاتلين. وبعد ذلك، تطوّرت الخطوات المتّبعة في تقديم هذا الرقص وأخذت منحى جديد يُطلق عليه “الدبكة”.
و قد سجّلت منظّمة الأمم المتّحدة للثقافة، اليونسكو( ١٧٠ رقصة تقليديّة ) من أصل ٧٧ دولة، ضمن لائحة التراث الإنسانيّ غير المادّيّ. ومن بين هذه الرقصات ( دبكات بلاد الشام ) , واعتمد المجلس الدوليّ للرقص، التابع لليونسكو، يوم ٢٩ أبريل/ نيسان منذ عام ١٩٨٢، ليكون يوم الرقص العالميّ( يوم الدبكة ) , وقد خصّصت اليونسكو ذلك اليوم بهدف تكوين قاعدة جماهيريّة أعرض لهذا الفنّ ولجذب انتباه الحكومات من حول العالم له و ليعترفوا بأهمّيّته الاجتماعيّة والتعليميّة وليعتبروه وسيلة للتعبير الثقافيّ.
[1] ثلاثة من الكهنة الفينيقيين يؤدون رقصة طقوسية تشبه الدبكة
[2] المجوز : آلة نفخ موسيقية شرقية لا زالت تستعمل إلى اليوم في الأفراح
[3] الشبابة أو الناي هي آلة نفخ من القصب أو المعدن و هي قصبة مفردة لتمييزها عن المجوز الذي يكون من قصبتين
